بهداشت روان

بهداشت روان

مفهوم سلامت روان يا سلامت روان شناختي ، جنبه اي كلي از مفهوم سلامت جسمي ، رواني و اجتماعي است كه علي رغم تلاش هائيكه از سوي پيشگامان سلامت رواني در جهان به منظور تأمين هر چه بيشتر سلامتي انسانها به عمل آمده است ، با اين حال هنوز معيار قاطعي در اين زمينه ارائه نشده است.

تعريفي بر سلامت و بهداشت روان

سلامت رواني هيچگاه با فهرست خصوصيات ثابت يا ويژگيهاي معين تعريف نشده است . افراد هم مانند فرهنگ لغات و برخي نظريات ، سلامت ذهني و رواني را در عبارات يا واژه هاي منفرد خـــلاصه مي كنند. اگر چه تعريف روشن سلامت ذهني و رواني مشكل است ، اما به نظر مي رسد كه خصوصيات معيني حاكي از سلامت نگرشهاي عاطفي و رفتاري باشد. بنابر تحقيقات «انجمن ملي بهداشت رواني» افراد داراي سلامت ذهن و روان خصوصيات زير را بزور مي دهند.

1 – افراد سالم از نظر رواني و ذهني احساس راحتي مي كنند. آنها ازنظر رواني خود را آنگونه كه هستند مي پــــذيرند . افراد سالم از استعدادهاي خود بهره مند مي شوند و بيشترين بهره را از آن مي برند. آنها در مورد عيوب جسماني و ناتواني هاي خود شكيبا بوده و از آن ناراحت نمي شوند ، ديد واقع گرايانه داشته و دشواريهاي زندگي را سهل مي انگارند. آنها وقت كمي را در نگراني ، ترس ، اضطراب و يا حسادت سپري مي كنند. اغلب آرامند ، نسبت به عقايد تازه گشاده رو بوده و داراي طيب خاطر، شوخ طبعي و اعتمادبه نفس هستند. از بودن در جمع لذت مي برند و از تنهايي نگران نمي شوند. و مهمتر از همه اينكه  سيستم ارزشي مبتني بر تجارب شخصي دارند كه نوعي احساس شخصي مبني بر درست يا غلط بودن مسايل به آنها مي دهد.

2 – افراد داراي سلامت رواني و ذهني احساس خوبي نسبت به ديگران دارند ، مي كوشند كه ديگران را دوست بدارند و به آنان اعتماد كنند و نيز تمايل دارند كه دوست داشته شوند و مورد اعتماد واقع شوند. چنين افرادي قادرند با ديگران روابط گرمي داشته باشند و اين روابط را ادامه دهند. به علايق ديگران توجه مي كنند و احترام مي گذارند. اجازه حمله يا فشار از سوي ديگران را نمي دهند و نيز سعي نمي كنند بر ديگران تسلط يابند. آنها با احساس يكي بودن با جامعه ، نسبت به ديگران احساس مسئوليت مي كنند.

3 – آنها قدرت روبرو شدن با نيازمنديهاي زندگي را دارند. افراد داراي سلامت رواني معمولاً نسبت به اعمال خود احساس مسئوليت مي كنند و با مشكلات همانگونه كه رخ مي دهند برخورد مي كنند. آنها داراي پندارهاي واقع گرا در مورد آنچه كه مي توانند يا نمي توانند انجام دهند هستند. بنابراين آنها محيط خود را تا آنجا كه ممكن است شكل مي دهند و نيز تا آنجا كه ضرورت دارد با آن سازگار مي شوند. از تجارب بنيادين زندگي لذت مي برند و هيچگاه شيفته خود نمي شوند. آنها به بررسي تجارب و تبادل با دنياي خارج از خود مي پردازند. بيشترين تلاش خود را صرف آنچه انجام مي دهند مي كنند و پس از انجام آن نيز خرسندي نصيبشان مي شود.

در مورد بهداشت رواني دو تعريف مورد توجه قرار گرفته است :

در تعريف اول منظور از بهداشت رواني عبارت است از رشته اي تخصصي از بهداشت عمومي كه در زمينه كاستن بيماريهاي رواني در يك اجتماع فعاليت مي كند و بررسي انواع مختلف اخــــتلالات رواني و عوامل مؤثري كه در بروز  آن نقش دارند ، در قلمرو كاراين علم مي باشد. شناخت طرز ايجاد اختلالات رواني، قدم اول برنامه ريزي براي اقدامات پيشگيرانه به حساب مي آيد. پس از شناخت علتهاي به وجود آورنده اختلالات رواني ، وظيفه دست اندركاران اين رشته ، مطالعه راههاي از بين بردن علتهاي مزبور و يا غلبه بر آنها مي باشد.

در تعريف دوم ، بهداشت رواني به معناي سلامت فكر مي باشد و منظور نشان دادن وضع مثبت سلامت رواني است كه خود مي تواند نسبت به ايجاد سيستم با ارزشي درمورد ايجاد تحرك و پيشرفت و تكامل در حد فردي ، ملي و بين المللي كمك نمايد.

اهداف بهداشت رواني

وظيفه و هدف اصلي بهداشت رواني تأمين سلامت فكر و روان افراد جامعه است كه با ايجاد و گسترش سازمانهاي روانپزشكي ، برنامه ريزي و اختصاص بودجه و تربيت نيروي فعال و بالاخره آموزش بهداشت همگاني در سطح جامعه تحقق مي يابد. به طور خلاصه و فهرست وار بهداشت رواني داراي چهار هدف اصلي است:

1–خدماتي: جهت تأمين سلامت فكر و روان افراد جامعه ،پيشگيري از ابتلا به بيماريهاي رواني ، بيماريابي ،درمان سريع و پيگيري بيماران مبتلا به اختلالات عصبي رواني به طور سرپايي و يا بستري ، كمكهاي مشورتي به افرادي كه دچار مشكلات رواني ، اجتماعي و خانوادگي شده اند.

2 – آموزشي: آموزش بهداشت رواني به افرادي كه با بيماران عصبي – رواني سروكار دارند و همچنين آموزش بهداشت رواني همگاني و آشناساختن مردم جهت همكاري و استفاده از سرويسهاي موجود در صورت مواجهه با استرسها و مشكلات رواني ، آموزش روانپزشكي به دانشجويان رشته هاي مربوطه ، تنظيم برنامه هاي بازآموزي كوتاه مدت روانپزشكي براي پزشكان عمومي به منظور آشنايي بيشتر با علوم رواني.

3 – پــژوهشي: تحــقيق درباره علل ، نحوه شروع ، درمان و پيشگيري از بيماريهاي رواني ، عقب ماندگيهاي ذهني ، اعتيادات و انحرافات مانند پژوهش در مدارس ، دانشگاهها ، سازمانهاي پليس ، سربازخانه ها ، كارخانجات و مراكز كاريابي ، درمانگاههاي عمومي ، مراكز بهداشت مادر و كودك و تنظيم خانواده و نظاير آن.

4–طرح وبرنامه ريزي بهداشتي:درباره ايجاد و گسترش مراكز جامع روانپزشكي ، منطقه اي ، مراكز بهداشت كودك و مادر، مراكز كودكان استثنايي ، مراكز مسمومين و مصدومين ، مراكز آموزشي جهت بالابردن كيفيت امور بهداشتي - درماني و سطح آگاهي مردم به وسيله رسانه هاي گروهي و ايجاد هماهنگي بين برنامه هاي خدماتي ، آموزشي و پژوهشي.

بنابراين همانطور كه گذشت هدف از بهداشت رواني شناخت وسيع و پيشگيري از بروز اختلالات خلقي ، عاطفي و رفتاري است. مقابله با بيماريهاي رواني براي ايجاد جامعه اي سالم از وظايف اصلي دولتها و افراد جامعه است و هر اجتماعي كه خواستار بهزيستي و شادكامي افراد خود باشد بايد بر اين مهم همت گمارد.

پيشرفت دانش پزشكي در صده اخير ، بهداشت جسمي را به طور چشمگيري بهبود بخشيده است ، اما در زمينه بهداشت رواني پيشرفتي ديده نمي شود و حتي در برخي موارد به طور مشخص دچار پسرفت شده است. شيوع بالاي اختلالات رواني در جامعة عادي باعث گرديده تا از ميان 10 عامل اول ناتواني در جهان در سال 1990 ، 5 علت آن را اختلالات رواني شامل افسردگي يك قطبي ، مي بارگي ، اختلال عاطفي دو قطبي ، اسكيزوفرنيا و وسواس تشكيل دهد.اين موضوع زنگ خطري جدي براي بهداشت رواني جوامع محسوب مي شود كه مستلزم توجه و سرمايه گذاري ويژه است.

سلامت روان علاوه بر بدن سالم به محيط و شرايط زندگي سالم نيز نياز دارد. اين كه محيط و عوامل مختلف آن چگونه بر ساختار رواني فرد و سلامت روان او تأثير مي گذارد و فرد بـــه چه نـــحوي با تنش هاي محيطي مقابله مي كند ، موضوعي است كه رويكردهاي مختلف روان شناسي هر كدام با توجه به ديدگاه اختصاصي خود پيرامون ماهيت انسان و نيروي انگيزشي او ، به شيوه هاي متفاوتي به تبيين آن پرداخته اند ، مثلاً برخي از اين رويكردها سلامت رواني را فرايندي مستمر دانسته اند و برخي ديگر آن را در قالب هنجارها و پيروي از آداب و سنن اجتماعي جستجو كرده اند و گروهي ديگر نيز به هر دو توجه كرده اند ، مثلاً روان شناسان باليني و روان پزشكان در آسيب شناسي رواني بر انسان ناهنجار تأكيد داشته اند و بهنجاري و سلامت روان را معادل فقدان علائم بيماري دانسته اند. اما وضع جاري روان شناسان جهان ، حاكي از توجه روزافزون روان شناسان به مفهوم سلامت رواني در قالب فراتر از بهنجاري و فقدان علائم بيماري است.

سلامت رواني بستري است كه فرد در آن به عملكرد و جسم سالم نائل مي شود. انساني را نمي توان يافت كه داراي سبك زندگي و بازدهي ثمربخشي باشد ، مگر اين كه رواني سالم داشته باشد ، بنابراين با توجه به عملكرد يك فرد مي توان به وضعيت رواني وي پي برد.

در دنياي امروز با توجه به پيچيدگي جوامع و تحولات سريع ، تربيت و آموزش كودكان و نوجوانان از جمله مشكلاتي است كه دولت ها و نظامهاي آموزشي با آن دست به گريبان هستند. در فرايند تعليم و تربيت فراوان يافت مي شود كه بيشتر به وضعيت فراگيران توجه شده است ، علي رغم اين كه در اين فرايند معلم نقش مهمتري را ايفا مي كند ؛به هيچ وجه تعليم و تربيت صحيح به وقوع نمي پيوندد مگر اين كه معلم از سلامت رواني برخوردار باشد ، چرا كه در سطح خودآگاه طرز رفتار ، تكلم و آموزش و در سطح ناخودآگاه فرايند همانندسازي از عواملي است كه نقش مهمي در شكل گيري رفتار فراگيران دارد.

براين اساس، آينده هر تمدن و فرهنگي نيز بسته به انديشه پرتوان و سالم معلمان آن است . معلم جزء منابع انساني اساسي جامعه محسوب مي شود.

عملكرد منابع انساني از جمله معلمان تحت تأثير عوامل متعددي است كه يكي از مهمترين آنها سلامت رواني يا ميزان بهداشت رواني فرد است.

از آنجا كه معلمان با انسانهاي در حال رشد و تأثيرپذير سر و كار دارند ، كودكان و نوجواناني كه به شدت تحت تأثير قدرت هاي پاداش دهندگي – اجبار ، تنبهيي – قانوني و يا مرجعي – تخصصي معلم قرار دارند. لذا كاملاً تحت تأثير كليت وجودي معلم ، رفتار ، شيوه برخورد و نوع قضاوتش قرار مي گيرند. بنابراين هر گونه سرمايه گذاري براي شناخت گستره سلامتي معلم و به ويژه سلامتي رواني وي به نوعي به بهبود فرايند تعليم و تربيت نسل آتي كمك خواهد كرد.

از ســـوي ديگر،آن دسته از معلمان كه به تعليم و تربيت كودكان استثنايي مشغول هستند ، به دليل ماهيت انعطاف پذير غالب اين دانش آموزان ، ضعف ذهني و جسمي آنان و وابستگي بيشتر آنان ، تأثيرگذاري بيشتري بر اين دسته از دانش آموزان دارند. به علاوه ، در جريان فعاليتهاي آموزشي و پرورشي متحمل فشار و استرس بيشتري مي شوند. بدين گونه است كه بين آموزش به كودكان استثنايي و بهداشت رواني معلمان اين دسته از دانش آموزان رابطه اي دو سويه وجود دارد ، از يــــك طرف عملكرد كلي معلم كه صد در صد از وضعيت بهداشت روانـــي او نشأت مي گيرد، بـــر دانش آموزان تأثيرگذار است و از سوي ديگر نوع عملكرد ، استرس ها ، كج رفتـــاري ها و فــــرايند آموزش اين كودكان هم مي تواند بر وضعيت رواني معلم اثر گذارد.

براين اساس در اين پژوهش ، ضمن اين كه وضعيت بهداشت رواني اين دسته از معلمان بررسي مـــي شـــود ، به مقايسه وضعيت بهداشت رواني معلمان دانش آموزان عادي با معلمان دانش آموزان استثنائي پرداخته  مي شود همچنين سعي بر آن است تا رابطه اين متغير با متغيرهاي جمعيت شناختي مختلفي از جمله جنس ، دوره و سابقه تدريس مورد بررسي قرار گيرد.

بهداشت رواني به قابليت برقراري ارتباط هماهنگ و موزون با ديگران و اصلاح محيط فردي و اجتماعي ، حل تضادها ، مشكلات و تمايلات فردي به صورت منطقي ، عاقلانه و مناسب اطلاق مي شود.

عوامل مختلفي وضعيت بهداشت رواني افراد جامعه را تحت تأثير قرار مي دهد و معلمان نيز از اين قاعده استثنا نيستند. بخش عمده عوامل مؤثر بر بهداشت رواني معلمان همان عواملي است كه بر سايرين هم صرف نظر از شغل آنان تأثير مي گذارد، از جمله محيط ، خانواده ، وضعيت جسمي و امثال آن ، اما در كنار اين مسائل ، عوامل ديگري نيز مي تواند موجبات مشكلات رواني براي اين قشر را فراهم سازد ؛ تسلط محدود بر محيط و دريافت بازخوردهاي نه چندان مناسب و يا با تأخير در قبال سطوح بالاي عملكرد از اين جمله مي باشد. علاقه و توجه محدودي كه ناشي از كاهش انگيزه و يا ضعف حافظه است ، كمبود تمركز حواس ، كمي انرژي و يا احساس گناه كه حاكي از اختلال شناخت در حالت افسردگي است ، به يك معلم امكان تسلط به كار را نمي دهد و بديهي است كه در اين حالت راندمان كاري به شدت افت مي نمايد و بنابراين علاوه بر به خطر افتادن بهداشت رواني خود معلم ، بر مسئوليت شغلي خطير وي به عنوان معلم نيز خدشه وارد مي كند.

از آنجا كه يكي از گسترده ترين نهادهاي اجتماعي ، آموزش و پرورش است كه بافت آن را تركيبي از معلم ، دانش آموز ، خانواده و جامعه تشكيل مي دهد و همگي بر يكديگر تأثير متقابل دارند ، توجه به بهداشت رواني معلم به عنوان يكي از اساسي ترين عناصر اين حلقه، لازم و ضروري به نظر مي رسد ، معلم از مهمترين اعضاء جامعه انساني است كه داراي نقش خطير و سازنده بــــــراي آينده سازان كشور است . مشكلات معلم منجر به ايجاد مشكلاتي در فعاليت دانش آموز ، نارضايتي اولياء و نابساماني در جامعه مي شود و همين مسأله لزوم توجه به معلم به طور عام و مشكلات معلم به ويژه وضعيت بهداشت رواني او را به طور خاص مطرح مي نمايد.

در مطالعاتي كه به بررسي وضعيت سلامت روان معلمان پرداخته شده است ، موضوعات متعددي مورد بررسي قرار گرفته است ؛ از جمله سبك زندگي ، استرس شغلي وضعيت جسمي ، رواني و ... به عنوان مثال ، نتابج بررسي هاي موسسه علوم و تكنولوژي انگلستان نشان مي دهد كه 23 درصد معلمان علائم مشخص كوليت ، ميگرن ، مشكلات قلبي و عروقي ، حملات اضطرابي و دردهاي ماهيچه اي را گزارش كرده اند. معلمان زن و مرد نسبت به حد متوسط جامعه مشكلات قلبي و عروقي و حملات اضطرابي بالاتري را گزارش كرده اند و ميزان اين علائم تقريباً مساوي آن حدي است كه در بيماران سرپائي بيمارستانهاي رواني مشاهده مي شود. 13 درصد معلمان مـــورد مطالعه هميشه و 15 درصد آنها بعضاً از داروهاي ضد افسردگي نيز استفاده مي كنند.

امــــروزه بــــه وضعيت معلمان رسيدگي كمتري مي شود و در اين ميان مسائل معلمان دانش آموزان استثنائي بسيار محدود مورد بررسي قرار گرفته است. آن چه در اين بين شايان توجه است ، تمايز دانش آموزان عادي از كودكان استثنائي است و نقش معلم كه در اين بين اهميت خاص خود را دارد. به نظر مي رسد كه معلمان دانش آموزان استثنائي با توجه به عللي چند بيش از معلمان عادي در معرض افسردگي قرار دارند ، چرا كه آنان دائماً در ارتباط با كودكان معلول و خانواده هاي معمولاً تنش دار آنان هستند. رسيدگي و ارائه خدمات به آنها به ظرفيت تحمل ناكامي بالايي نياز دارد.

غالب خانواده هاي اين كودكان با مشكلات و محدوديتهاي مختلف ناشي از معلوليت و عقب ماندگي فرزندان خود مواجه مي باشند و از روحيه و خلق بالائي برخوردار نيستند و معلم استثنائي كه از يك سو به طور مستقيم با خود اين كودكان سروكار دارد و از سوي ديگر با خانواده هاي آنان در تعامل است ، در صورت نداشتن قدرت تحمل و شكيبائي و انگيزه لازم به سهولت تأثير منفي پذيرفته و حداقل افسرده مي گردد ، چـــنانكــه برخي مطالعات هم حاكي از افسردگي بالاتر معلمان دانش آموزان استثنائي است. پژوهش ديگري در ژاپن نشان داد كه اين معلمان در مقايسه با معلمان كودكان عادي به طورمعني داري علائم مشكلات رواني بيشتري اظهار مي كنند .

اهميت ، دامنه ، حدود و زيانبخشي بيماريهاي رواني در جامعه

تندرستي يكي از نعمتهاي بزرگ در زندگي انسان است و نمي توان منكر شد كه سلامتي رواني در زمره بالاترين نعمتهاست . افرادي كه به نحوي از انحاء با بيماران رواني ، عقب ماندگان ذهني و معتادان به مواد مخدر و الكل سروكار دارند به اين امر اعتقاد كامل دارند.

بديهي است بيماريهاي رواني مخصوص به يك قشر يا طبقه خاص نبوده و تمام طبقات جامعه را شامل مي گردد. بيماري رواني كارگر ، كارمند ، محصل ، پزشك ، مهندس ، معلم ، تاجر ، استاد دانشگاه و يا افسر ارتش نمي شناسد و به عبارت ديگر امكان ابتلا به ناراحتي هاي رواني براي همه افراد جامعه وجود دارد و هيچ انساني از فشارهاي رواني و اجتماعي مصون نيست و به عبارت ديگر در برابر بيماري رواني مصونيت نداشته و اين خطري است كه مرتباً نسل فعلي و آينده را تهديد مي كند. با توجه به نكات فوق حدود و زيان بخشي بيماريهاي رواني را مي توان به طور زير خلاصه كرد.

1 – زيانهاي فرهنگي          2 – زيانهاي عاطفي

3 – زيانهاي سياسي           4 – زيانهاي اقتصادي

5 – زيانهاي فردي و اجتماعي 6 – زيانهاي خانوادگي و انساني

به طور كلي بايد گفت وجود يك بيمار رواني به كار عادي و اقتصاد خانواده لطمه شديد وارد مي كند، درآمد سرانه را كاهش داده و ساير افراد خانواده را از لحاظ روابط انساني تحت فشار قرار مي دهد. خانواده ها بايد صرفنظر از مخارج هنگفت و صرف وقت ، فشار رواني شديدي را براي نگـــهداري بيمار خود تحمل كنند. مراقبت و نگهداري بيمار رواني زندگي خانواده را مختل كرده ونشاط و رفاه فردي را از اعضاي خانواده سلب مي كند. سازمانهاي دولتي ، آموزشي ، سياسي ، اقتصادي و انتظامي را دچار پيچيدگي كرده و با تخريب نيروي انساني در اقتصاد و وضعيت اجتماعي تأثير عميق برجا مي گذارد و نيز به پيشرفت صنعت ،كشاورزي و آموزش و پرورش لطمــه سنگيني مي زند . به همين جهت بهداشت رواني در برخي از كشورها در رأس برنامه هاي ملي و بهداشت همگاني قرار داده شده است. معرفي بيماران رواني جهت بستري از طريق مراكز دادگستري ، پزشكي ، قانوني و پليس مبين آن است كه اين افراد براي افراد خانواده ، اجتماع و حتي خودشان خطرناك هستند و اين امر نشان دهنده اهميت موضوع بهداشت رواني جامعه است.

تعصب نسبت به بيماريهاي رواني به قدري است كه هنوز نه تنها در كشور ما بلكه در بيشتر كشورهاي جهان آماردقيق و منطقي در رابطه با بيماريهاي رواني در دست نيست در ايران فقط10% تختهاي بيمارستاني متعلق به بيماران رواني است و در حدود 12% بودجه بهداشتي كشور صرف بيماران رواني مي گردد. در صورتي كه در كشورهاي مترقي نصف تختهاي بيمارستاني براي بيماران رواني اختصاص داده شده است.مشكلات رو به افزايش ناشي از اوضاع نابسامان اجتماعي ، اقتصادي – سياسي جهان ، از قبيل ازدحام جمعيت در شهرهاي بزرگ ، آلودگي محيط زيست، مشكل مسكن ، بيكاري ، تورم ،افزايش حوادث و سوانح ، تصادم و تهاجم فرهنگها و ... از يك سو و بالارفتن ميانگين سن از سوي ديگر سبب شده است تا افراد بيشتري در معرض خطر ابتلاء به اختلالات رواني قرار گيرند و بر تعداد مبتلايان به طور كامل يا نسبي ، به نحو چشمگيري افزوده شود.